Stem voor de paling II

Palingpark Oosterdok – Ontwerp als dialoog

De tegenstelling tussen ‘stad’ en ‘natuur’ is niet langer houdbaar. We ontdekken steeds meer hoe rijk de stad is aan niet menselijk leven en realiseren ons ook dat we niet zonder dat andere leven kunnen. Het is van essentieel belang dat we de stad en haar ecologie met elkaar leren verzoenen en natuurinclusief – dus óók voor de niet-menselijke stedeling – gaan ontwerpen. Maar om erachter te komen wat de wensen van niet-mensen zijn zullen we moeite moeten doen en leren luisteren.

Stem voor de paling II speelt zich af binnen de kaders van het speculatief onderzoek Ontwerp als dialoog van landschapsarchitect Thijs de Zeeuw. Als onderdeel van zijn Architect in Residency (AiR) bij ARCAM in 2021 — 2022 bevraagt Thijs het onderwaterleven van het Oosterdok op haar wensen voor een toekomstig palingpark, een speculatieve ruimte die zal fungeren als ontmoetingsplek voor meersoortig samenleven. Doel van het onderzoek is om met behulp van interventies en experimenten in het Oosterdok nieuwe inzichten te krijgen in het onderwaterleven, gevolgd door concrete ontwerpen en beleidsvoorstellen.

Lees hieronder meer over de experimenten in het Oosterdok en de maquette voor het Palingpark Oosterdok. Milieusocioloog Darko Lagunas werd bij Stem voor de paling betrokken voor een etnografisch onderzoek. Dit resulteerde in Anguilla anguilla, een serie korte, gefilmde video portretten van ‘palingtolken’.

“Looking at animals, who look back at us, and who look with us can tell us something. It can tell us [...] about how that which lies ‘beyond’ the human also sustains us and makes us the beings we are and those we might become.”

Eduardo Kohn, 2013

Palingpark Amsterdam

Landschapsarchitect Thijs de Zeeuw ontwierp een Palingpark voor de kom achter ARCAM in het Oosterdok Amsterdam. Een ontmoetingsplek voor mens en onderwaterleven. Lees hier meer..

Voor het palingpark dompelde hij zich letterlijk onder in de leefwereld van de vis: met duikbril en persluchtflessen. “Pas dan ontdek je hoe donker het is op de bodem, hoe modderig, hoe lawaaierig. Je komt dichter bij de ervaring die dieren van de stad hebben. Ik bedoel daar niets mystieks mee. Je hoort mij niet zeggen dat je ‘een dier moet worden’. Dat kunnen we niet, we blijven altijd vastgeklonken aan de menselijke interpretatie. Maar zo’n fysieke toenadering in een ander biotoop geeft mij de overmoed om dingen te beweren over dieren. Soms klopt het, soms niet. Maar altijd zijn we in gesprek.”

Paul de Vries in gesprek met Thijs de Zeeuw, Trouw, 29 juli 2022

Thijs de Zeeuw

Landschapsarchitect

Darko Lagunas

Milieusocioloog en ethnografisch onderzoeker

Sheng-Wen Lo

kunstenaar

Maarten Erich

aquatisch ecoloog

Christiane Bosman

Directeur communicatie & publieksprogramma

Anguilla anguilla

Milieusocioloog Darko Lagunas vroeg zich af wat wij als mens kunnen leren van de paling. Voor de Ambassade van de Noordzee ging hij op zoek naar mensen met een bijzondere, belichaamde relatie met de paling. Als onderdeel van zijn etnografisch onderzoek maakte hij een serie korte, gefilmde portretten waarin ‘tolken van de paling’ een poging doen om antwoord te geven op deze vraag.

De video’s waren te zien in de OBA Oosterdok, van 1 — 31 oktober 2022, omlijst door een muurschildering van kunstenaar Dewy Elsinga / BUTTERFINGAZ, geïnspireerd op de vier metamorfosen van de paling. Bekijk Anguilla anguilla nu hier online.

The city beyond the human

Lees hier de tekst The City Beyond The Human, een voorpublicatie van Darko Lagunas voor de publicatie Designing Cities for All, een publicatie van Pakhuis de Zwijger, november 2022

”Getting close to the eel means not only reading and talking about eels with ecologists or biologists. It is also about embodiment, multisensory experience and exploring the multiplicity of narratives surrounding the eels’ existence.”

Logboek Ontwerp als dialoog. Een palingpark in het Oosterdok

Door Pam Breedveld

5 juli 2021 — Glasaaldetectie

Ter voorbereiding van de experimenten in het Oosterdok is een aantal projecten in Amsterdam bezocht, zijn materialen getest en verschillende lokaties onderwater verkend. Bij Akersluis wordt met behulp van een zogenaamde ‘glasaaldetector’ gemonitord in welke mate de jonge palingen in staat blijken de sluis bij Sloten te passeren. Sluizen zijn over het algemeen barrières die het passeren van Amsterdam op de reis van en naar de Sargassozee verhinderen¹. Tijdens het veldbezoek maakt Thijs kennis met een glasaaltje van 11 centimeter die al een paar weken voor de sluis ligt te wachten om het binnenland in te trekken.

19 juli 2021 — Kadeherstel als kans

Veel kademuren behoeven renovatie en worden momenteel met damwandconstructies ondersteund om verzakking te voorkomen. De gemeente heeft hierin aanleiding gezien om (in ieder geval) tot het moment van permanent herstel, in de grachten ruimtes en omstandigheden te creëren die bevorderlijk zijn voor specifieke plant- en vissoorten. Zo zijn bij de Kloveniersburgwal damwanden aangebracht die ondieptes creëren waar het doorzicht hoger is en de stroming minder sterk dan in de rest van gracht. In de bassins werden onder andere driedoornig stekelbaarsjes aangetroffen die leken te profiteren van het heldere (en warmere) water.

25 juli 2021 — Voorbereiding eerste experiment

Naast doorzicht en de aan- of afwezigheid van stroming, zijn beschuttingsmogelijkheden significante voorwaarden voor het leven onderwater. Het Oosterdok biedt momenteel weinig beschutting voor de aquatische niet-mens. Dit gegeven is het startpunt voor het eerste experiment: het aanbrengen van structuur door viskooien. Viskooien creëren – afhankelijk van de maaswijdte – ruimtes die onbegaanbaar zijn voor grotere vissoorten en daarmee een veilige haven voor kleinere vissen.

Het vervoeren en plaatsen van viskooien heeft nogal wat omhanden. Daarom werd met een eerste versie een proefduik gemaakt in de Ouderkerkerplas. Samen met Sjouke Brunia van Divection plaatsten Maarten Erich en Thijs de Zeeuw daar een viskooi om ervaring op te doen met de praktische kant van het experiment: hoeveel weegt zo’n kooi onderwater, is deze na plaatsing nog makkelijk te verplaatsen? Mooi om te zien was dat de kooi nog nauwelijks stond en al werd onderzocht door een kleine baars.

Voorbereiding experiment in de Ouderkerkerplas met Pam Breedveld, Maarten Erich en Sjouke Brunia

12 augustus 2021 — Verkenning werkgebied: de bodem achter Arcam

Voordat de viskooien het Oosterdok in gaan, dient eerst het onderwaterlandschap zorgvuldig in kaart gebracht te worden. Een week voor de tewaterlating hebben Thijs de Zeeuw, Maarten Erich en schipper Harpo ’t Hart op verscheidene plekken het doorzicht gemeten. Dat is zeer matig, gemiddeld zo’n 80 cm. De bodemdiepte en hardheid is met een sonar in kaart gebracht. De bodem loopt vanaf de kade van zo’n 1,50 m geleidelijk af naar zo’n 3,50 op een meter of tien uit de kant. Op een diepte van 3,0 m is het geheel donker op de bodem. Het heeft daarom de voorkeur de kooien iets ondieper te plaatsen zodat deze nog enig licht krijgen. Eventueel kan in het vervolg op deze plek ook met vegetatie worden gewerkt. Beeld: Kleurenwaaier van toetredend licht op verschillende dieptes

19 augustus 2021 — Experiment #1

De openingszin van de dialoog luidde: “hoewel de chemische kwaliteit van het water behoorlijk goed is, valt de ecologische kwaliteit tegen. Hebben jullie daar onderwater geen behoefte aan wat meer structuur, ruimte om te schuilen of een veilige plek voor jonge vis om op te groeien?”

Om hier antwoord op te krijgen zijn een zestal ‘kubuswoningen’ afgezonken in het Oosterdok achter Arcam. Deze stalen kooien hebben verschillende maaswijdtes (1, 4 en 10 cm) en bieden dus aan verschillende formaten dieren een plek tegen grotere predatoren. Een niche die door het ontbreken van waterplanten mist in het stedelijke ecosysteem.

19 augustus 2021 — en verder

Na het plaatsen van de kooien begint het luisteren. En dat kan op verschillende manieren. Als mensen luisteren wij het best met onze ogen. Wat we zien dat begrijpen we, kunnen we interpreteren, geloven we.

Kijken is echter niet eenvoudig in het troebele water van het Oosterdok. Snorkelend is het lastig om de tijd te nemen; daarom is ook een duik met flessen gemaakt. Wanneer we wat langer onder water zijn blijkt dat de kooien zoals verwacht schuilplaats aan kleine vissen bieden. Er worden meerdere zwartbekgrondels aangetroffen onder en tussen de kooien. Door het slechte zicht (rondom de kooien met lampen is het zicht zo’n 30-50 centimeter) is het toch nog lastig om goede visuele waarnemingen te doen. Wel wordt duidelijk dat de kooien ook goed geschikt zijn voor kranswieren om zich te vestigen. Zo ontstaat na twee maanden al een heel nieuw habitat onderwater.

Foto: de posities van de kooien gemarkeerd met een gele boei

Luisteren met hydrofoon en sonar

Omdat we nog niet precies weten hoe en met wie we in gesprek zijn is het van belang ook op andere manieren te luisteren. Daarom is ook gebruik gemaakt van een hydrofoon. Met name veel zoetwatervissen communiceren met geluid omdat het zoete water relatief rustig is en weinig verstoring geeft. De eerste pogingen hebben nog geen tastbaar resultaat opgeleverd. Daarom zal in het volgende experiment worden samengewerkt met een onderwatergeluidenexpert. Wel kan al geconcludeerd worden dat het allesbehalve stil is onderwater en dat onderwaterlawaai zeer waarschijnlijk invloed heeft op het onderwaterleven.

Luisteren met behulp van een hydrofoon

Sonogram van een naderende boot. Meeluisterend was het een schokkende ervaring dat de boot die op dat moment nog niet eens zichtbaar was, onder water al zo’n oorverdovend lawaai maakte!

Maar luisteren kan ook met hulpmiddelen die zintuigen aanvullen die wij eigenlijk niet bezitten. Sonar is voor een vleermuis een heel gewoon middel om de omgeving te ‘bekijken’. Met behulp van een eenvoudige visserssonar worden de kooien regelmatig bekeken en al een half uur na de tewaterlating meldde de sonar vis rond de kooien.

Luisteren met behulp van sonar. De software van de sonar detecteert vis en beeldt deze af met een icoontje.

In gesprek met de niet-menselijke stedeling. Stem voor de paling II wordt ondersteund door Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, Amsterdams Fonds voor de Kunst, Arcam en OBA