‘Der worre allerlei plannen ontwikkeld voe Zeêland, want de toekomst liekt onzeker. In universitaire kriengen, in ‘Den Haag’, en bie de provincie natuurlijk òk, dienke mense nae over de toekomst. In die plannen en rapporten zu je geên woord Zeêuws tegenkomme.’
De in Zeeland geboren en getogen kunstenaar Theun Karelse stelt ook in het voorwoord van ons nieuwe boek Duizenden toekomsten in Zeeland:
‘Het onderzoek en schrijfproces veranderde fundamenteel hoe ik Zeeland zie. Borssele, de plek waar ik opgroeide, blijkt in het epicentrum te liggen van een van de meest veranderlijke gebieden die in de laatste duizend jaar door mensen werden bewoond. Het was confronterend om door Zeeland te lopen in aanwezigheid van een zeer onzekere toekomst. Hoelang ligt dit er nog? Wie zijn wij zelf dan, als Zeeuwen? Ik voel het tot in mijn botten.’
Op dinsdag 20 mei 2025 kwam de Schelde-wandeling van Drinkable Rivers aan in Terneuzen. Daar gaf Theun Karelse de eerste exemplaren van het boek Duizenden toekomsten in Zeeland aan Li An Phoa, initiatiefnemer van Drinkable Rivers en Ira von Harras, directeur van ZMf, de Zeeuwse Milieufederatie. Theun overhandigde de publicatie mede namens milieusocioloog Darko Lagunas en hoogleraar fysische geografie Maarten Kleinhans met wie hij aan de publicatie werkte vanuit het collectief Ambassade van de Noordzee.
‘Met Theun en anderen ben ik de afgelopen jaren op talloze Zeeuwse plekken geweest en deden we diepgravend entnografisch onderzoek’, zegt Darko Lagunas. ‘Met dit boek pogen we zicht te geven op uiteenlopende wereldbeelden en -praktijken van menselijke en meer-dan-menselijke actoren in het gebied’
Maarten Kleinhans stelt: ‘We kunnen onszelf en Zeeland een bredere blik gunnen, dat is ook het pleidooi van deze publicatie. Het is belangrijk een rijk palet aan stemmen te beluisteren en veel meer perspectieven ruimte te geven in programma’s als Kennisprogramma Zeespiegelstijging en andere onderzoeken geregisseerd door de Deltacommissie. Daarbij speelt “taal” natuurlijk een grote rol, want veel domeinen en beroepsgroepen begrijpen elkaar nauwelijks. Die vertalingen en het samen oefenen kost tijd en energie.’
Het boek geeft daarom ruimte aan diverse stemmen en wereldbeelden van zowel mensen als de zee zelf. We verplaatsen ons in zeewier, zien de verdronken dorpen en paling als gidsen en de duinen als deelnemers aan de politieke gesprekken die de komende decennia gevoerd worden.
Met bijdragen van Ira von Harras, Anne de Andrade, Zindzi Zevenbergen, Lonneke IJsseldijk, Ria Geluk, Marinus van Dijke, Lamiae El Hajjaji, Frank Zanderink e.v.a. De vormgeving is verzorgd door Jeanine van Berkel. Redactie: Thijs Middeldorp en Anne de Andrade. Drukwerk: Drukkerij Raddraaier. Met dank aan: Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, Brave New Works en Het Cultuurfonds
Over de publicatie
Duizenden toekomsten in Zeeland geeft ruimte aan diverse stemmen en wereldbeelden van zowel mensen als de zee zelf. We verplaatsen ons in zeewier, zien de verdronken dorpen en paling als gidsen en de duinen als deelnemers aan de politieke gesprekken die de komende decennia gevoerd worden. Ieder hoofdstuk biedt een verhaal van een Zeeuwse gids die ons de weg wijst in de richting van veel verschillende mogelijke toekomsten. Zoals de Mexicaanse Zapatista’s het mooi verwoorden: de gidsen bieden oriëntaties voor ‘een wereld waarin meerdere werelden tegelijk kunnen bestaan. Alvast een korte beschrijving van de 7 hoofdstukken.
Maarten Kleinhans, hoogleraar rivieren en delta’s aan de Faculteit Geowetenschappen aan de Universiteit Utrecht, onderzoekt waterlandschappen van bergtop naar zeebodem. Hij verkent hoe de Noordzee en de overgang naar land zich door ruimte en tijd bewegen, van ribbels tot zandbanken en van seconden tot duizenden jaren. Het water en de bodem van de Noordzee golven en veranderen op zulke uiteenlopende lengteschalen en tijdschalen dat we dit nauwelijks kunnen bevatten en al helemaal niet met eigen ogen kunnen aanschouwen. Met welke zintuigen en verbeelding kunnen we de zee verstaan en begrijpen? De zee is ondoorzichtig, maar kan wel worden gehoord. De golven horen we echt als samenklank. In dit eerste hoofdstuk beschrijft Kleinhans de Noordzee als een partituur, een muziekstuk, waarin alle afzonderlijke partijen in relatie tot elkaar beschreven staan.
De wereld is veranderlijk; rivieren meanderen, populaties dieren en planten bewegen in een complexe en oeroude dans. Wie zich onttrekt aan die beweeglijkheid kan in de problemen komen, zoals een orka die is opgegroeid in een dierentuin die de oceaan niet meer kent. De zee roept ons op de dans van het landschap weer te leren kennen. In dit hoofdstuk onderzoekt de in Zeeland opgegroeide kunstenaar Theun Karelse hoe deze dans voelt. In een dans blijkt het niet alleen te gaan om kennis.
Het bewustzijn in de zee is miljoenen jaren ouder dan het bewustzijn op het land. In onze kustwateren leven hoog intelligente zoogdieren. Walvissen zijn onze spiegel in het water. Vanuit de wens naar de Noordzee te leren luisteren, stelde kunstenaar Theun Karelse de vraag: hoe luisteren zeezoogdieren naar haar? In dit hoofdstuk ontdekken we, met de bruinvis als gids, hoe onderwater luisteren en voelen versmelten en met welk geweld de bruinvis in aanraking komt.
Zeespiegelstijging treft in de komende eeuw alle kustgebieden ter wereld. Biedt de geschiedenis van verdronken dorpen in Zeeland lessen voor toekomsten langs kusten wereldwijd? De Delta regio sprak onlangs uit de eerste klimaatbestendige regio ter wereld te willen zijn. In die discussie ontbreken twee vragen: over wiens veiligheid het gaat, en ten koste waarvan. Klimaatontwrichting gaat per definitie voorbij regionaal denken. In dit hoofdstuk laat Theun Karelse de stemmen horen van Ria Geluk, Jan Kuipers, de Heer van Lodijke, Tony Fry, Tyson Yunkaporta, Isabel Rivera-Collazo en vraagt hij zich af hoe een klimaatrechtvaardige en solidaire visie eruit kan zien, waarin klimaatbuffering ook bijdraagt aan veiligheid elders.
Onze koloniale erfenis kent vele vormen. Een groot deel van deze erfenis komt in de vorm van gevoelens en we zijn als maatschappij niet gewend er op die manier naar te kijken. Daarmee wordt een groot deel van onze koloniale geschiedenis en hoe deze doorleeft in het heden onzichtbaar gemaakt. Dit is de visie van de Afro-Nederlands-Braziliaanse maker Anne Jesuina, die in dit hoofdstuk met haar werk: “consequentie zonder naam’ reflecteert op de doorwerking van de koloniale geschiedenis in het heden en reageert op de verwijdering van een slavernijmonument in Vlissingen. Het werk materialiseert de gevoelde consequenties waarmee de koloniale geschiedenis doorleeft in het heden. Het werk moedigt aan om deze spanningen te erkennen en verdriet als een vorm van liefde te omarmen. Daarmee ontstaat ruimte voor het doorleven van wat er is en we met begrip door kunnen leven.
Menselijke normen vormen grote obstakels in onze relatie tot niet-mensen. Het maakt de wereld voor de paling bijna onleefbaar. De paling, pillek in het Zeeuws, is een wezen dat totale transformaties doorgaat om een lange reis af te leggen vanaf de diepe oceaan tot in een polderslootje. Onderzoeker Darko Lagunas laat zien hoe de queering van de paling tijdens die reis allerlei menselijke aannames en framing doorbreekt. De paling doet ons inzien hoe vaak deze framing niet alleen enorme barrières opwerpen voor een gezond leven van de paling, maar ook voor de mens. In het denken over de toekomst van Zeeland is queering een onmisbare kracht, een noodzakelijke zwemles in diversiteit.
Vrije duinen hebben iets betoverends. De vormen die in het landschap ontstaan, hoe ze wedijveren, woekeren en wandelen. Duinen vertellen een verhaal over onder welke invloed zij zijn, waar ze vandaan komen en waar ze naartoe gaan. Een duinlandschap laat zien dat de aarde en het landschap niet stabiel zijn en dat alles altijd in ontwikkeling is. Een duingebied heeft geen plan en zegt eigenlijk dat we als mens niet boven die natuurlijke processen staan en dat we niet altijd zo dwingend moeten zijn. Duinen zijn vol met verrassing. Kunstenaar Marinus van Dijke neemt ons mee in wat de duinen ons vertellen en laat ons de principes van duinvorming zien aan de hand van een experiment in zijn atelier.
